Sự nguy hiểm của một xét nghiệm không chính xác
Trong lĩnh vực khoa học, câu hỏi “Xét nghiệm này chính xác cỡ nào?” luôn được đặt ra. Thực tế cho thấy không có xét nghiệm nào có thể trả lời chính xác tuyệt đối về tình trạng sức khỏe của bệnh nhân. Luôn có khả năng xét nghiệm cho kết quả sai, trong đó có hai tình huống thường gặp:
- Tình huống 1: Một người hoàn toàn khỏe mạnh nhưng xét nghiệm lại cho kết quả “người này có bệnh”. Gọi là “Dương tính giả”.
- Tình huống 2: Một người mang bệnh nhưng xét nghiệm lại cho kết quả “người này khỏe mạnh”. Gọi là “Âm tính giả”.
Dương tính giả gây lo lắng cho bệnh nhân và có thể dẫn đến phác đồ điều trị không cần thiết. Một xét nghiệm cho kết quả dương tính giả quá nhiều sẽ gây thiệt hại kinh tế lớn, đặc biệt là đối với các bệnh có chi phí điều trị lớn như ung thư. Âm tính giả cũng gây hậu quả nghiêm trọng, khiến bệnh nhân bỏ lỡ cơ hội điều trị kịp thời.
Đánh giá một xét nghiệm
Trong một bệnh, xã hội chỉ chia thành hai nhóm là “người có bệnh” và “người khỏe mạnh”. Một xét nghiệm được thiết kế để cho kết quả “dương tính” và “âm tính”. Mối liên hệ giữa hai nhóm trong xã hội và hai kết quả trong xét nghiệm được thể hiện trong Bảng 1.
Bảng 1. Các tình huống có thể xảy ra trong xét nghiệm
Sự thật Người có bệnh Người khỏe mạnh
Xét nghiệm Dương tính A (chẩn đoán chính xác) B (dương tính giả) Âm tính C (âm tính giả) D (chẩn đoán chính xác)
Có nhiều thống kê sử dụng để đánh giá tính hữu ích của một xét nghiệm, trong bài viết này chúng ta chỉ thảo luận về “độ nhạy” (sensitivity) và “độ đặc hiệu” (specificity).
- Độ nhạy phản ánh khả năng chẩn đoán chính xác một người có bệnh, được tính bằng công thức độ nhạy = A / (A + C).
- Độ đặc hiệu phản ánh khả năng chẩn đoán chính xác một người khỏe mạnh, được tính bằng công thức độ đặc hiệu = D / (B + D).
Độ nhạy và độ đặc hiệu chỉ thể hiện khả năng, do đó có thể tính khoảng tin cậy bằng phương pháp chuẩn. Tuy nhiên, không có giá trị khoảng tin cậy nào lớn hơn 100%.
Cách lựa chọn một xét nghiệm
Lý tưởng nhất là một xét nghiệm có cả độ nhạy và độ đặc hiệu đạt 100%, tức là không có tình trạng “âm tính giả” và “dương tính giả”. Tuy nhiên, trong thực tế, khi ta cố làm tăng độ nhạy thì độ đặc hiệu sẽ giảm và ngược lại. Do đó, chúng ta cần lựa chọn.
Vậy nên chọn xét nghiệm có độ nhạy cao hay độ đặc hiệu cao? Trước khi trả lời câu hỏi này, chúng ta sẽ quay lại ý nghĩa của từng loại xét nghiệm.
Ý nghĩa của độ nhạy cao: Độ nhạy = A / (A + C). Giá trị này càng gần 100% thì giá trị của C càng gần 0. Điều này đồng nghĩa “âm tính giả” khó xảy ra, giúp người bệnh an tâm nếu xét nghiệm cho kết quả âm tính.
Một xét nghiệm có độ nhạy cao đảm bảo rằng “thà bắt lầm còn hơn bỏ sót”. Điều này rất quan trọng trong việc ngăn chặn sự lây lan của dịch bệnh. Những xét nghiệm tầm soát nhanh như xét nghiệm HIV, HBV, HCV thường hoạt động dựa trên nguyên tắc này.
Ý nghĩa của độ đặc hiệu cao: Độ đặc hiệu = D / (B + D). Giá trị này càng gần 100% thì giá trị của B càng gần 0. Điều này đồng nghĩa “dương tính giả” khó xảy ra, giúp xác định chính xác bệnh một cách rõ ràng.
Xét nghiệm có độ đặc hiệu cao thích hợp với những bệnh nhân có dấu hiệu lâm sàng hoặc kết quả nghi ngờ. Đây là bước “khẳng định lại” trước khi đưa ra phác đồ điều trị, đặc biệt quan trọng với những bệnh như ung thư.
Cần phối hợp cả hai loại xét nghiệm để tiết kiệm thời gian, chi phí và đảm bảo điều trị đúng người đúng bệnh. Chúng ta không nên chỉ nhìn vào một loại xét nghiệm mà bỏ qua lợi ích của loại xét nghiệm khác.
Tác giả: Sơn Phạm – Lược dịch và Tổng hợp
Tài liệu tham khảo:
- Cook C, Cleland J, Huijbregts P. Creation and critique of studies of diagnostic accuracy: use of the STARD and QUADAS methodological quality assessment tools. Journal of Manual & Manipulative Therapy. 2007 Apr 1;15(2):93-102.
- Leeflang MM, Moons KG, Reitsma JB, Zwinderman AH. Bias in sensitivity and specificity caused by data-driven selection of optimal cutoff values: mechanisms, magnitude, and solutions. Clinical chemistry. 2008 Apr 1;54(4):729-37.
- Saunders LJ, Zhu H, Bunce C, Doré CJ, Freemantle N, Crabb DP. Ophthalmic statistics note 5: diagnostic tests—sensitivity and specificity. British Journal of Ophthalmology. 2015 Sep 1;99(9):1168-70.
