Không gian văn hóa Kinh Bắc – Bắc Ninh đã thành công trong việc bảo tồn, gìn giữ hệ thống di tích lịch sử văn hóa phong phú và có giá trị. Trong ảnh là Đình Lại Đà (Di tích Quốc gia), nơi tôn thờ vị Trạng nguyên trẻ tuổi nhất nước-Nguyễn Hiền, trước đây thuộc làng Lại Đà, tổng Hội Phụ, huyện Đông Ngàn, tỉnh Bắc Ninh; hiện nay là thôn Lại Đà, xã Đông Hội, huyện Đông Anh, Hà Nội.
Di sản văn hóa và lịch sử của Bắc Ninh
Địa hình Kinh Bắc đã được hình thành bởi sông Hồng và nhiều con sông khác trong vùng. Đáng chú ý là bốn con sông mang chữ “Đức”: Thiên Đức-sông Đuống, Nguyệt Đức-sông Cầu, Nhật Đức-sông Thương, Minh Đức-sông Lục Nam. Sách Đồng khánh dư địa chí ghi chép: Bắc Ninh thuộc bộ Vũ Ninh của quốc gia Văn Lang – Âu Lạc dưới triều Hùng Vương – An Dương Vương. Thời Bắc thuộc là đất huyện Luy Lâu-Long Biên của quận Giao Chỉ, sau là Giao Châu. Thời Lý-Trần là Bắc Giang đạo. Thời Lê là Kinh Bắc đạo, sau đổi là trấn rồi xứ Kinh Bắc. Thời Nguyễn, đầu đời Gia Long vẫn gọi trấn Kinh Bắc gồm 4 phủ và 20 huyện. Năm Minh Mệnh thứ 3 (1822) đổi gọi là trấn Bắc Ninh. Năm Minh Mệnh thứ 12 (1831) chia đặt tỉnh hạt, đổi gọi là tỉnh Bắc Ninh. Những giá trị tinh thần, tư tưởng của vùng đất này được phản ánh qua các huyền thoại về ông Đùng, bà Đùng, về Kinh Dương Vương, Lạc Long Quân, Âu Cơ, về Thánh Gióng, Mỵ Châu – Trọng Thủy, về thành Cổ Loa, An Dương Vương, Cao Lỗ Vương… Cùng với đó là đậm đặc các di tích phong phú, đa dạng và tiêu biểu hơn bất cứ địa phương nào trên đất nước ta, vẫn đang được bảo lưu trong lòng đất, lòng người Kinh Bắc. Nổi bật như lăng Kinh Dương Vương, đền thờ Lạc Long Quân, Âu Cơ, đền Phù Đổng Thiên Vương, thành Cổ Loa, thành cổ Luy Lâu…
Thủy đình Đền Đô (phường Đình Bảng, thành phố Từ Sơn).
Kinh Bắc – Bắc Ninh: Điểm Khởi Đầu Văn Minh Đại Việt
Vùng đất Kinh Bắc – Bắc Ninh có vai trò đặc biệt trong việc xây dựng và phát triển nền văn hóa dân tộc. Trong cuộc nhìn địa-văn hóa, GS Trần Quốc Vượng cũng đã chỉ rõ: “Đại Việt chỉ thực sự ổn định và bắt đầu phát triển với nhân tài-vật lực xứ Bắc… So với các xứ Đoài, xứ Nam, xứ Đông thì xứ Bắc đi trước, từ đầu thế kỷ XI đã tiến vào khu vực trung tâm cõi bờ đất nước”. Xứ Bắc – Bắc Ninh chính là nơi khởi đầu nền văn minh Đại Việt, liên quan chặt chẽ đến tên tuổi của những danh nhân lịch sử như: Lý Vạn Hạnh, Lý Công Uẩn, Lý Nhân Tông, Nguyên Phi Ỷ Lan, Lê Văn Thịnh… Nổi tiếng là vùng đất hiếu học, với nhiều người học giỏi, văn hay và tri thức. Bất kỳ thời kỳ nào, Kinh Bắc – Bắc Ninh đều có những người tài xuất chúng, góp phần làm sáng tỏ quê hương và đất nước. Trong hơn 1000 năm lịch sử khoa cử Hán học, có 77 người Kinh Bắc đỗ đạt vị trí hàng đầu, nhận được sự cảm phục của giới trí thức trên toàn quốc. Các danh nhân lịch sử văn hóa tiêu biểu như Lê Văn Thịnh, Huyền Quang, Nguyễn Đăng Đạo, Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Giản Thanh, Nguyễn Công Hãng, Nguyễn Cao… Họ đều là những người tài cao, đức trọng, nhiều người khi qua đời đã được cư dân các làng xã tôn thờ và xây dựng đền miếu để thờ. Xưa kia, Kinh Bắc – Bắc Ninh đã thu hút người từ khắp nơi tới sinh sống, trở thành một miền quê giàu có, kinh tế phát triển, hàng đầu trong “tứ trấn” – “Ai lên xứ Bắc mà trông/Đất lành gạo trắng nước trong thay là”. Người dân Bắc Ninh có tâm hồn thuần khiết, siêng năng, yêu quý khách duyên. Họ không chỉ giỏi làm ruộng mà còn là thợ tay khéo léo, hoạt bát trong giao thương, buôn bán. Họ thông minh và ham học hỏi, thành thạo trong mọi lĩnh vực, nghề nghiệp. Sách Đại Nam nhất thống chí viết: “Trong toàn hạt, người chuyên nghề sĩ và nông có ba phần, chuyên nghề thương mại có một phần”.
Văn hóa Quan họ hội tụ, kết tinh đầy đủ vẻ đẹp, cốt cách của người Bắc Ninh-Kinh Bắc.
Nền Văn Hóa Sống Động và Sôi Động của Bắc Ninh
Ngoài nghề nông, công việc thợ và buôn bán là nguồn sống chính của người dân Bắc Ninh. Ít có nơi nào có nhiều làng nghề và làng buôn nổi tiếng như Kinh Bắc, chẳng hạn như làng gốm sứ Bát Tràng, Phù Lãng, Thổ Hà; làng đúc đồng Đại Bái, Quảng Bố; làng rèn sắt Đa Hội; làng chạm khắc gỗ Phù Khê, Hương Mạc; làng sơn mài Đình Bảng; làng giấy dó Đống Cao; làng tranh điệp Đông Hồ; làng dệt lụa Tam Sơn, Cẩm Giang, Hồi Quan… Bắc Ninh từ lâu đã có các trung tâm thương mại lớn như đô thị Cổ Loa, Luy Lâu, Long Biên… Ngoài ra, có cả mạng lưới chợ quê phong phú và lan rộng trong các làng xã, bày bán nhiều mặt hàng đặc sản nổi tiếng. Cuộc sống ở làng quê Bắc Ninh luôn nhộn nhịp, sôi động với các hoạt động kinh tế đa dạng, tạo điều kiện cho sự phát triển cá nhân và xã hội của người dân Bắc Ninh. Điều đó chứng tỏ tính cách và phẩm chất của người dân Bắc Ninh. Họ sống động và hoạt bát trong công việc; văn nhã và khôn khéo trong giao tiếp, ứng xử; có những phẩm chất nổi bật như sĩ Bắc Hà và thượng kinh; đặc biệt, họ có lòng kiên nhẫn, tinh tế và tình yêu thương gần gũi, tạo nên các điệu Dân ca Quan họ Bắc Ninh mà thiên hạ thường khen ngợi. Mạch nguồn văn hóa đã ảnh hưởng mãnh liệt đến thức ăn, tư duy, ứng xử và cuộc sống vật chất cũng như tinh thần của người dân Bắc Ninh. Ngày nay, người Bắc Ninh không ngại thể hiện tình cảm thiết thực và lòng tự hào của mình đối với nguồn cội và quê hương. Không ai khác biệt rằng những người sinh ra và hấp thụ tinh hoa, truyền thống văn hóa của miền đất đẹp Bắc Ninh như một “đặc sản của số phận”. Ngược lại, những công dân Bắc Ninh tài giỏi luôn đem lại niềm tự hào cho quê hương và xứ sở. Họ tận hiến và phụng sự nhân dân, phụng sự Tổ quốc trong công cuộc xây dựng, bảo vệ và phát triển nền văn hóa Việt Nam. Tên tuổi của họ cũng chính là một “đặc sản” được số phận trao cho vùng văn hóa Bắc Ninh – Kinh Bắc.
Cách đây nhiều trăm năm, Kinh Bắc bao gồm 4 phủ. Đó là Phủ Từ Sơn, gồm các huyện Đông Ngàn, Yên Phong, Tiên Du, Quế Dương và Võ Giàng; Phủ Thuận An, gồm các huyện Gia Lâm, Siêu Loại (Thuận Thành), Văn Giang, Gia Bình, Lương Tài; Phủ Bắc Hà, gồm các huyện Kim Hoa (Mê Linh – Đông Anh – Sóc Sơn), Hiệp Hòa, Việt Yên, Tân Phúc (đất của Sóc Sơn); và Phủ Lạng Giang, gồm các huyện Phượng Nhãn (Lạng Giang), Yên Dũng, Bảo Lộc, Yên Thế, Lục Ngạn (Bắc Giang) và Hữu Lũng (Lạng Sơn). Trong số các đơn vị hành chính của Kinh Bắc, huyện Đông Ngàn có số lượng người đỗ đạt cao nhất. Chừng 90 làng trong huyện Đông Ngàn có 34 làng có người đỗ đạt, như làng Tam Sơn, Hương Mạc, Vĩnh Kiều, Trang Liệt, Phù Lưu, Phù Chẩn, Phù Khê… và một số làng cổ của tổng Hội Phụ xưa, nay là xã Đông Hội, Mai Lâm thuộc huyện Đông Anh, Hà Nội. Ngôn ngữ Kinh Bắc từng nói lên: Dốt Đông Ngàn hơn người ngoan thiên hạ; Tương Vân Cầu, bầu Đông Lữ, chữ Đông Ngàn…